Z Historia Wisły

Spis treści 1 Stadion Wisły pod okupacją 1.1 1940 1.2 1941 1.3 1942 1.4 1943-1944 1.4.1 Wzmianki dotyczące stadionu Wisły w „Krakauer/ Warschauer Zeitung”: 1.4.2 Fotografie z meczów rozgrywanych na stadionie Wisły w „Krakauer/ Warschauer Zeitung”: 1.4.3 Wzmianki dotyczące meczów rozgrywanych na stadionie Wisły w „Krakauer/ Warschauer Zeitung”: 1.4.4 Przypisy

Stadion Wisły pod okupacją

Jak już wspominaliśmy, legalna działalność polskich klubów na terenach GG została zakazana. Rozporządzenie generalnego gubernatora z 23 lipca 1940 rozwiązywało istniejące polskie stowarzyszenia w GG. W tym także wszystkie organizacje sportowe.

Zresztą już w końcu października 1939 Stadion Wisły wraz z ruchomym i nieruchomym majątkiem (w tym sprzętem sportowym) został oddany w użytkowanie 3. Landesschützenregiment.

Formalnie sprawę zaboru sportowego mienia ruchomego i nieruchomego uregulowano w styczniu i lutym 1940. Starosta miejski Krakowa Schmid wysłał m.in. do władz Wisły pismo 19 lutego 1940 o następującej treści:

„Na polecenie wydziału wewnętrznego w urzędzie Generalnego Gubernatora dla zajętych polskich terenów z 29.01.1940 … rekwiruję niniejszym obiekty i urządzenia sportowe znajdujące się w waszym posiadaniu. Należy powstrzymać się od jakiegokolwiek wyzbywania zarekwirowanych obiektów i urządzeń sportowych i jesteście odpowiedzialni wobec mnie za celowe i właściwe obchodzenie się z zabezpieczonymi przedmiotami wartościowymi. Możecie używać dalej zajęte obiekty i urządzenia, dopóki nie otrzymacie innych poleceń. Należy mi niezwłocznie przedłożyć spis zarekwirowanych obiektów i urządzeń sportowych”[1].

Skonfiskowane wiślackie obiekty obejmowały: ogrodzony obiekt sportowy przy Alei 3 Maja nr 21, trybunę z miejscami dla 1200 osób, szatnię, trybunę na miejsca stojące, łazienkę (kocioł pod trybuną), zegar Omega i stróżówkę (2 pomieszczenia) [2]. Jak się wydaje już od późnej jesieni tegoż roku niemieckie formacje wojskowe stacjonujące w Krakowie wykorzystywały wiślacki obiekt w celach sportowych. O czym informował Tadeusz Orzelski, którego Niemcy perfidnie uczynili odpowiedzialnym za prowadzenie inwentarza użytkowanego, wiślackiego sprzętu sportowego. W związku z tym w piśmie do naczelnika miasta Bausenhardta (z 12 kwietnia 1940) jako „odpowiedzialny za właściwe wykorzystanie zajętych przedmiotów” pisał, „że różne formacje wojskowe obecnie korzystające z naszego sprzętu na obiekcie sportowym kilka razy nie zwracały go, co zmusza mnie to złożenia wniosku by prowadzenie inwentarza nie było dłużej pozostawione w moich rękach i o wydanie w tej sprawie rozkazu” [3].

Podobnie było w innych krakowskich klubach.

Wiosną pełnomocnik Generalnego Gubernatora do spraw sportu Georg Niffka przeprowadził pełną inwentaryzację obiektów sportowych w Krakowie i zlecił ich remont i przystosowanie „dla potrzeb niemieckich towarzystw sportowych”. Z niemieckiego punktu widzenia był sprawnym organizatorem, o czym świadczył fakt dość szybkiego przywrócenia do użytkowania choćby stadionu Cracovii, który ucierpiał we wrześniu 1939 wskutek nalotów bombowych (część trybun i toru kolarskiego została uszkodzona). W nagrodę nazwano go potem SS- und Polizei Stadion.

Stadion Wisły, przynajmniej w części sportowej, nie wymagał żadnych prac remontowych, o czym świadczył fakt rozgrywania na nim spotkań piłkarskich od jesieni 1939.

Tym samym Niemcy prawem okupanta dostali w swe posiadanie obiekty i sprzęt sportowy. Dzięki temu wiosną jak grzyby po deszczu zaczęły powstawać w Krakowie niemieckie kluby sportowe.

Deutsche Turn und Sportgemeinschaft Krakau (DTSG w Krakowie) przejęło większość zarekwirowanego z polskich klubów sprzętu sportowego i stało się głównym użytkownikiem reprezentacyjnego kompleksu sportowego pod nazwą Deutsche Kampfbahn. W ramy tego kompleksu włączono Stadion Wisły.

Deutsche Kampfbahn obejmował głównie obiekty i tereny Miejskiego Stadionu Sportowego, którego budowę rozpoczęto w połowie lat trzydziestych, ale do wybuchu wojny nie dokończono. Tym niemniej gotowy do użytku przed wojną, a potem rewitalizowany przez Niemców był stadion główny z sześcio-torową bieżnią żużlową, trzy boiska dla piłki nożnej lub ręcznej, basen brodzik, basen kąpielowy i basen pływacki, korty tenisowe, strzelnica, amfiteatr oraz szatnie. Trybuny tychże obiektów nie były jeszcze w pełni ukończone.

Znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie Stadionu Wisły i decyzją władz okupacyjnych oba te obiekty miały zostać połączone w jedną całość. Tak o stanie wiślackiego stadionu pisał w połowie kwietnia 1940 „Krakauer Zeitung”:

„Stadion Wisły byłego polskiego klubu państwowego Wisła graniczący ze stadionem był w ostatnim czasie często widownią meczów piłkarskich między krakowskimi zespołami żołnierskimi. Nie jest jeszcze obecnie postanowione, czy również w przyszłości to boisko będzie do dyspozycji żołnierzy czy też przeniosą się oni na boisko Cracovia. Boisko Wisły ze swą długą drewniana trybuną mieści jak boisko Cracovii 10 000 widzów. Brzydki na wpół rozwalający się drewniany płot, który otacza ten obiekt, wkrótce zostanie rozebrany i zastąpiony nowym, mniej przeszkadzającym ogrodzeniem” [4].

Po prostu osobny płot wewnątrz jednego kompleksu sportowego nie miał sensu, gdyż „cały obiekt będzie otoczony jednolitym drewnianym płotem ze sztachet. Dlatego też musi zniknąć również brzydkie drewniane ogrodzenie boiska sportowego „Wisła”, które nie pasuje do ogólnych ram obiektu. Na samym boisku Wisły na razie zachowa się niezbyt ładną trybunę. Później przy obiekcie lekkoatletycznym znajdzie się miejsce dla bardziej masywnej, betonowej trybuny. Ponadto, tor żużlowy stadionu Wisły zostanie przywrócony do dawnego kształtu i wielkości” informowano z końcem kwietnia [5].

Formalnie Deutsche Kampfbahn otwarto 2 czerwca. Uczyniono to z wielką pompą i zadęciem propagandowym. Towarzyszyło temu szereg zawodów sportowych: lekkoatletycznych i futbolowych. Główne uroczystości odbywały się jednak na obiektach Stadionu Miejskiego. Przy tej okazji wspomniano także o wiślackim sąsiedztwie: „Z trybuny stadionu widać również z boku stadion byłego klubu Wisła. Duża część brzydkiego parkanu już zniknęła i oba obiekty ze swymi wypielęgnowanymi powierzchniami trawiastymi w rzeczywistości stopiły się właśnie w jedną całość” [6].

Czujnym okiem na swój sportowy folwark patrzyć miał i sam pełnomocnik Gubernatora Generalnego ds. sportu Niffka, który „ustanowił swoją siedzibę w samym środku obszaru niemieckiego stadionu w Krakowie, pomiędzy boiskami piłkarskimi, strzelnicami i właśnie budowanymi kortami tenisowymi, z widokiem na stadion pływacki, stadion i boisko Wisły” [7].

Samozadowolenie Niemców nie miało zdaje się miary i na początku października ponownie chwalono się dobrodziejstwami, jakie dzięki gospodarności niemieckich włodarzy, obdarzono Krakowian. Otoczenie stadionu Wisły miało być tego przykładem: „Dawny stadion Wisły został włączony do niemieckiego kompleksu stadionowego, brzydki, krzywy drewniany płot runął, zniszczone drewniane i rupieciarskie baraki zostały zburzone, a nowy stadion został wybudowany. Zburzono rudery i postawiono równie piękne i solidne ogrodzenie. W miejsce zniszczonych budek z biletami postawiono piękne kamienne budynki. Zbudowano nowe szerokie wejścia i wytyczono solidną drogę dojazdową” [8]. Wprawdzie fotka mająca to dokumentować bardziej przypominała alejkę w jakimś obozie pracy, ale z estetyką niemiecką nie będziemy polemizować.

Tyle o organizacyjnym usytuowaniu Stadionu Wisły.

Charakterystyczne, że Niemcy w pierwszych latach okupacji nie mieli problemu w codziennym używaniu polskiej nazwy dla tego obiektu. Pojawia się ona w zapowiedziach i relacjach sportowych. Zapewne w celach czysto informacyjnych, by kibice nie mylili boiska piłkarskiego Wisły z tym funkcjonującym w obrębie dawnego Stadionu Miejskiego. Co więcej, do połowy 1940 na trybunie głównej wciąż widniał napis „Towarzystwo Sportowe Wisła”. Usunięto go zapewne z chwilą uroczystego otwarcia Deutsche Kampfbahn (a więc z początkiem czerwca).

Jak określano wówczas wiślacki obiekt? Podajemy w miarę pełną wersję funkcjonujących w oficjalnym obiegu nazw:

• 𝖂𝖎𝖘𝖑𝖆 𝕾𝖙𝖆𝖉𝖎𝖔𝖓
• 𝖂𝖎𝖘𝖑𝖆 𝕻𝖑𝖆𝖙𝖟
• 𝖂𝖎𝖘𝖑𝖆 𝖋𝖊𝖑𝖉

Tak było w zasadzie do końca 1942 roku. W ostatnich latach okupacji, zapewne w ramach swoistej polityki germanizacyjnej przestano tak ten stadion identyfikować. Z rzadka pojawiało się określenie 𝖂𝖊𝖎𝖈𝖍𝖘𝖊𝖑 𝕾𝖙𝖆𝖉𝖎𝖔𝖓, by ostatecznie ograniczać się do nazwy Deutsche Kampfbahn. Stąd od 1943 roku pojawiają się wątpliwości, czy konkretne mecze piłkarskie rozgrywano wówczas na stadionie Wisły, czy też na boisku piłkarskim dawnego stadionu miejskiego.

Teraz skupimy się na stronie czysto sportowej.

Jak już parokrotnie wspominaliśmy na boisku Wisły już od jesieni 1939 rozgrywano mecze piłkarskie „między krakowskimi zespołami żołnierskimi”. Informacje takie pojawiały się sporadycznie w niemieckiej prasie, a od wczesnej wiosny 1940 regularnie i w miarę szczegółowo.

Świadczy to o tym, że boisko znajdowało się przez cały ten czas w dobrym stanie. Co więcej, śledząc zapowiedzi i relacje sportowe można odnieść wrażenie, że było główną areną, na której rozgrywano mecze futbolowe w Krakowie. Zapewne miał na to wpływ i ten fakt, że dysponowało też odpowiednią liczbą miejsc na trybunach (ok. 10.000). Ilość rozgrywanych spotkań była wręcz imponująca. Nieraz w czasie weekendu było to kilka meczów piłkarskich… Jak wytrzymywała to murowa boiska? Chyba nienajgorzej, bo na znanych nam fotografiach jej stan prezentował się więcej niż przyzwoicie. I tak było do końca wojny. Jak wiadomo to właśnie na stadionie Wisły odbył się pierwszy po zakończeniu okupacji niemieckiej mecz derbowy Wisła-Cracovia.

1940

Do końca marca 1940 futbol w Krakowie miał oblicze tylko towarzyskie. Bardzo szybko jednak zaczęto w GG organizować regularne rozgrywki piłkarskie. Początkowo tylko o charakterze lokalnym, a potem w ramach Pucharu i Mistrzostw III Rzeszy.

Pierwsze znane nam notatki prasowe o meczach na stadionie Wisły pochodzą z końca marca.

• I tak 27 marca Erzgängungtampfgruppe pokonał Luftwaffenbaubatl. 3:2
• 31 marca Flughaffenbereich pokonał Luftwaffenbaubatl. 4:1. Co parę dni regularnie rozgrywano na boisku Wisły mecze. Można nawet przypuszczać, że więcej niż potrafiliśmy odnaleźć podczas kwerendy prasowej, gdyż nie zawsze podawano na jakim stadionie spotkanie było rozgrywane.
• 21 kwietnia padł niecodzienny wynik w meczu Flughafenbereich - Stawiko-Elf (9:4). Mecz oglądać miało 4.000 kibiców.
• Tydzień później Stawiko musiało uznać wyższość Fernsprechbaukomp.
• Na początku maja SS Totenkopfstandarte rywalizował z Kdo. Flughafenbereich z czego gazeta zamieściła kilkuzdjęciowy reportaż.
• 14 maja niespodziewanie po Puchar Krakowa sięga na naszym stadionie drużyna FBK.
• „Gwoździem” programu uroczystości otwarcia Deutsche Kampfbahn 2 czerwca miał być mecz reprezentacji Krakowa i Warszawy. Mimo zapowiedzi wydaje się jednak, że rozegrano go na boisku dawnego stadionu miejskiego.
• 6 czerwca rozegrano na nim mecz futbolowy i szczypiorniaka Luftwaffen SB - SS Sportgemeinschaft
• 23 czerwca odbyły się po kolei aż dwa mecze w ramach mistrzostw Dystryktu Krakowskiego.
• 29 czerwca odbyły się po kolei aż trzy mecze w ramach mistrzostw Dystryktu Krakowskiego.

I tak tydzień w tydzień rozgrywano regularnie spotkania na stadionie Wisły o charakterze mistrzowskim (w różnej klasie rozgrywek) i towarzyskim. Czasami nawet 4-5 w czasie weekendu (np. 20 i 21 lipca). Jeśli dodamy do tego mecze w środku tygodnia to uzyskamy naprawdę imponującą ilość gier. 15 wrześnie spore zainteresowanie wzbudzał derbowy pojedynek mistrzowski DTSG z Luftwaffen-SV. Krakau. Zwycięstwo 2:1 przybliżało „polski” klub do mistrzostwa grupy. Z kolei rywalizacja z SS Krakau była zresztą „ozdobą” rozgrywek mistrzowskich i do niemal ostatniej fazy decydowała o zdobyciu mistrzostwa przez jedną z drużyn.

Oczywiście Stadion Wisły gościł nie tylko zespoły klubowe. Także te reprezentacyjne. Właśnie na nim rozegrano prestiżowe spotkanie reprezentacji Krakowa i Wschodniego Górnego Śląska. Odbyło się ono 4 sierpnia a składy obu drużyn jak żywo przypominały przedwojenną rywalizację. W reprezentacji Krakowa zagrali Joksch, Góra, Skrzypiec i bracia Pazurkowie.

24 sierpnia z kolei zawitała pod Wawel reprezentacja Wiednia. W obecności 7 tysięcy widzów rozgromiła krakowską jedenastkę aż 8:2. W krakowskiej drużynie zagrali tym razem Joksch, Góra i Stankusz.

Stadion służył zresztą nie tylko piłkarzom. Odbywały się na nim także zawody lekkoatletyczne i mecze piłki ręcznej.

• Np. 6 czerwca rozegrano na nim mecz szczypiorniaka Luftwaffen SB - SS Sportgemeinschaft.
• 25 sierpnia ponownie zagościły na nim te same drużyny.
• 31 sierpnia w meczu mistrzowskim zmierzyły się SS und Polizei Sportgemeinschaft ze Ostbahn Sportgemeinschaft. Dzień później Ostbahn Sportgemeinschaft z Polizei Sportgemeinschaft.
• 6 października ponownie zmierzyły się SS und Polizei Sportgemeinschaft ze Ostbahn Sportgemeinschaft.

Zawody lekkoatletyczne 1942

Mecz piłki ręcznej 1942

1941

W roku 1941 sezon piłkarski na stadionie Wisły rozpoczął się na dobre w połowie marca i co kilka dni rozgrywano na nim z reguły więcej niż jedno spotkanie. Czasem jedno po drugim. Jak to było 15 marca, kiedy to najpierw rezerwy DTSG grały z drużyną Poczty Kraków, a potem pierwsza drużyna SG Tarnow. Tydzień później rywalem pierwszej i drugiej drużyny DTSG był Luftwaffen SV I i II.

Okres świąteczny (12-14 kwietnia) to kolejna porcja (tym razem czterech) meczów o tzw. Puchar Wielkanocny.

Pierwszego maja Niemcy świętowali także na stadionie Wisły. Luftwaffen SV tym razem rywalizował z Krakauer Auswahlelf. Przy okazji tego meczu Jan Borek sfotografował niemieckich żołnierzy stojących i oglądający mecz za płotem stadionu (a więc darmowych): „Piłka nożna na stadionie krakowskiej Wisły. Scena „na marginesie” meczu. I po nim widzowie zacierają ręce: Po raz kolejny zaoszczędzone 50 groszy! (A piłkarze naprawdę potrzebują tych groszy na zakup sprzętu)”. Ironiczny komentarz gazety daje nam jednak parę istotnych informacji, choćby dotyczących ceny biletów na mecze. Dodajmy, że kibiców na samym stadionie zgromadziło się do 1000 [9].

18 maja z kolei rozpoczęły się na obiekcie Wisły Mistrzostwa Ukrainy.

Potem wszystko wróciło do mistrzowskiej normy gier. Zauważamy jednak, że częstotliwość spotkań rozgrywanych na stadionie Wisły bywa mniejsza. Inne krakowskie obiekty sportowe są częściej wykorzystywane. Oprócz Ostbahn Platz, jest to Stadion Cracovii (SS und Polizei Stadion), czy Olszy (tutaj rozgrywano często mecze szczypiorniaka).

Na przełomie maja i czerwca rozegrano na nim aż pięć meczów (w tym jedno szczypiorniaka).

Pewną nowością futbolową była rywalizacja niemieckich drużyn GG w ramach Pucharu Niemiec (Tschammer-Pokal). DTSG Kraków okazał się rewelacją tych rozgrywek. Pokonał "Sturm" Litzmannstadt Pabianice aż 7:1 (8 czerwca), by w finale wyeliminować LSV Krakau (4:1, 29 czerwca). Dzięki czemu jako przedstawiciel GG awansował do dalszej fazy gier. Mecze te oczywiście rozegrano na stadionie Wisły. A łupem bramkowym podzielili się w meczu z Sturmem także Polacy: Majowski (2), Góra i Stankusz po 1. Polacy też grali pierwsze skrzypce w meczu finałowym, a do znanych już nazwisk dodać należy Józefa Smoczka.

Następne mecze (już w ramach mistrzostw GG) rozgrywano regularnie na stadionie Wisły w kolejnych miesiącach.

Trzeba jednak zauważyć, że późną jesienią bardzo często w relacjach pojawia się tylko nazwa Deutsche Kampfbahn, bez uściślenia czy mecze odbywały się na boisku Wisły.

1942

Kolejny piłkarski sezon w okupowanym Krakowie rozpoczął się od gier towarzyskich z końcem marca. Podobnie jak jesienią często w relacjach pojawia się tylko nazwa Deutsche Kampfbahn, bez uściślenia czy mecze odbywały się na boisku Wisły. Niewykluczone, że w wypadku mało atrakcyjnych przeciwników i zainteresowania kibiców mecze te faktycznie nie były rozgrywane na wiślackim obiekcie. Coraz częściej natomiast eksploatowano stadion Cracovii (SS und Polizei Platz).

Wislafeld wraca na krótko do łask prasowych sprawozdawców na przełomie maja i czerwca, choć natężenie spotkań na tym obiekcie nie jest już tak duże. Zresztą w ogóle maleje ilość zawodów sportowych w GG, co zapewne związane jest z nasilającymi się walkami nie tylko na froncie wschodnim. Kluby niemieckie, oparte przecież głównie na jednostkach mundurowych ograniczają swą aktywność.

27 i 28 czerwca jednak w ramach rozgrywek mistrzowskich drużyny dystryktu krakowskiego dwukrotnie potykają się na Wislafeld.

12 lipca na Deutsche Kampfbahn rywalizują reprezentacje GG i Górnego Śląska w obecności 3000 widzów. Z uwagi na ilość widzów niewykluczone, że mecz rozegrano na stadionie Wisły. Ponieważ fotografii z wydarzeń sportowych również publikowano coraz mniej, nawet na tej podstawie nie możemy z pewnością określić gdzie rozgrywano kolejne mecze piłkarskie.

Wiadomo na pewno, że na stadionie Wisły rozegrano „pamiętny” i opisywany już mecz Dystryktu Krakowskiego ze Wschodnią Słowacją (23 sierpnia, 3:3) [10].

W ramach Mistrzostw GG w szczypiorniaku 11 października rozgrywane jest na Wisla-Stadion der Deutschen Kampfbahn spotkanie LSV Adler Deblin — Ostbahn-SG Krakau.

Październik i listopad są miesiącami, podczas których DTSG zwykle rozgrywa mecze mistrzowskie na Wisla-Stadion z udziałem sporej liczby Polaków o czym wspominamy w innym miejscu.

1943-1944

W latach następnych normą jednak staje się podawanie nazwy tylko Deutsche Kampfbahn, z rzadka dopisując Weichsel Stadion. Nie będziemy więc się dłużej bawić w tę buchalterię. Tym bardziej, że wraz ze zbliżaniem się działań wojennych do Krakowa, czy szerzej GG liczba zawodów sportowych na okupowanych ziemiach gwałtownie maleje. Dział sportowy „Krakauer Zeitung” poświęca więcej miejsca rywalizacji w samej Rzeszy niż na terenach GG. Dostępne numery „KZ” kończą się na październiku 1944 roku. Ostatnie informacje o rozgrywanych na Deutsche Kampfbahn spotkaniach piłkarskich pochodzą z 19 września. W poprzedzający to wydanie weekend rozegrano na nim dwa futbolowe mecze Blitzelf — „Rote Teufel” 5:0 i LSV „Mölders” — „Angora” 6:1.

Zauważamy jednak, że niemal do końca okupacji Niemcy wykorzystywali Stadion Wisły w celach sportowych i nie tylko, utrzymując go w dobrym stanie. Co paradoksalnie pozwoliło tuż po zakończeniu wojny od razu wykorzystywać go do rozgrywania spotkań piłkarskich…

Wzmianki dotyczące stadionu Wisły w „Krakauer/ Warschauer Zeitung”:

14 marca 1940	Stan murawy	Inwentaryzacja obiektów sportowych Krakowa. Kwiecień 1940	28 kwietnia 1940
2 czerwca 1940

Fotografie z meczów rozgrywanych na stadionie Wisły w „Krakauer/ Warschauer Zeitung”:

1940	1940	1940	1940
1940	1940	1940	1940
1940	1941	1941	1941
1941	1942

Wzmianki dotyczące meczów rozgrywanych na stadionie Wisły w „Krakauer/ Warschauer Zeitung”:

1940	1940	1940	1940
1940	1940	1940	1940
1940	1940	1940	1940
1940	1940	1940	1940
1940	1940	1940	1940
1940	1940	1941	1941
1941	1941	1941	1941
1941	1941	1941	1941
1941	1941	1942	1942
1942	1942

Przypisy

Przypisy: [1] Tłumaczenie i źródło dokumentu (Archiwum Narodowe w Krakowie SMKr230 ) za: Zagarnięcie majątku krakowskich klubów sportowych; [2] Pismo T. Orzelskiego do starosty m. Krakowa z 24 lutego 1940; [3] Pismo T. Orzelskiego do radcy Bausenharta z 12 kwietnia 1940; [4] „Krakauer/Warschauer Zeitung” z 14 kwietnia 1940. Tłumaczenie fragmentu artykułu za: Byłe polskie obiekty sportowe wspierają tężyznę fizyczną Niemców; [5] „Krakauer/Warschauer Zeitung” z 28 kwietnia 1940. Tłumaczenie fragmentu artykułu za: Niemcy inaugurują baseny pływackie przy Błoniach; [6] „Krakauer/Warschauer Zeitung” z 2 czerwca 1940. Tłumaczenie fragmentu artykułu za: Byłe polskie obiekty sportowe wspierają tężyznę fizyczną Niemców; [7] „Krakauer/Warschauer Zeitung” z 14 lipca 1940. Tłumaczenie fragmentu artykułu za: Byłe polskie obiekty sportowe wspierają tężyznę fizyczną Niemców; [8] „Krakauer/Warschauer Zeitung” z 6 października 1940; [9] „Krakauer/Warschauer Zeitung” z 4 maja 1941; [10] „Warschauer Zeitung” z 23 i 25 sierpnia 1942].